Многу внатрешни дилеми, анксиозност, чувство на срам и погрешни информации од социјалните мрежи – ова е реалноста со која се соочуваат адолесцентите во Северна Македонија како последица на отсуството на сеопфатно сексуално образование во училиштата. Шерузе Османи Балажи, психолог и предавач, во разговор за Mollëkuqja.mk истакнува дека решението лежи во структурирано сексуално образование кое на младите им обезбедува знаење за телото, меѓучовечките односи и личните граници. Таа зборува и за сериозните последици од недостигот на вакво образование, како и за клучната улога на родителите и наставниците.
Како недостатокот на сексуално образование влијае врз психолошкиот развој на адолесцентите и нивните меѓучовечки односи?
„Адолесценцијата претставува период на интензивен физички, емоционален, когнитивен и сексуален развој. Во оваа фаза младите почнуваат да доживуваат романтична привлечност, потреба за блискост, интимност (не нужно сексуална) и силна желба за прифаќање од околината. Овие чувства често се појавуваат на нејасен начин и ги поттикнуваат адолесцентите активно да бараат одговори. Кога младите немаат пристап до точни и проверени информации што ги нуди сексуалното образование – за природните телесни промени за време на пубертетот, влијанието на медиумите во создавање нереални идеали за телесниот изглед, препознавањето на сексуалното насилство, значењето на здравите пријателства, последиците од раната сексуална активност и начините на пренос на сексуално преносливи инфекции – тие стануваат значително поранливи, како на емоционално, така и на социјално ниво.“
Таа додава дека последиците од ваквиот информативен вакуум се сериозни и долгорочни.
Недостатокот на овие знаења води кон конфузија, анксиозност, чувство на срам и ниска самодоверба. Дополнително, отсуството на сексуално образование создава тешкотии во градењето здрави меѓучовечки односи, бидејќи младите не развиваат вештини за отворена комуникација на чувствата, поставување лични граници и препознавање на насилни или токсични односи. Податоците од студијата Health and Behaviour of School-Aged Children (HBSC) – 2022 покажуваат дека 30% од 15-годишните млади во Северна Македонија се сексуално активни. Овој процент е повисок во споредба со земји од Западна Европа, како Данска (22%) и Германија (19%), каде сексуалното образование е системски вклучено во наставните програми.
Кои емоционални и психолошки последици се јавуваат кога младите информациите ги добиваат од неточни извори, како што се социјалните мрежи?
„Човечката природа е насочена кон барање смисла и објаснување на сопствените искуства, особено во адолесценцијата. Кога младите немаат пристап до точни, релевантни и научно засновани информации, информативниот вакуум често се пополнува со дезинформации од социјалните мрежи, затворени онлајн групи и форуми, ригидни традиционални толкувања, како и од врсници кои пренесуваат митови и гласини. Ваквите неточни информации создаваат длабока емоционална несигурност и ги прават адолесцентите поранливи на импулсивни одлуки и несакани ситуации. Тоа може да доведе до ризично однесување, како рана сексуална активност, изложеност на манипулација или сексуално насилство, како и донесување одлуки без целосно разбирање на можните последици. Емоционалните и психолошките последици се значајни: страв, анксиозност, конфузија, ниска самодоверба, чувство на вина и емоционална повреда. Во одредени случаи, изложеноста на дезинформации може да придонесе и за појава на депресивни симптоми и суицидални идеи. Како илустрација, истата студија покажува дека сексуално активните адолесценти имаат значително повеќе психосоматски тешкотии во споредба со 15-годишниците кои не се сексуално активни, при што овие симптоми се двојно почести кај девојчињата отколку кај момчињата.“
Колку учениците се подготвени да зборуваат за теми поврзани со сексуалноста во училишна средина и каква улога имаат табуата во нивната тишина?
„Подготвеноста на учениците да добијат одговори на нивните прашања поврзани со сексуалниот развој и сексуалното здравје е многу поголема отколку што возрасните често претпоставуваат. Нивната тишина најчесто не е резултат на незаинтересираност, туку на инхибиција наметната од возрасните, кои темата за сексуалноста ја третираат како срамна, забранета или опасна за дискусија. Јасен показател за подготвеноста на учениците да зборуваат за овие теми е и големиот интерес за учество во пилот-програмите за сексуално образование.“
Како структурираното сексуално образование придонесува во намалување на стравот, стигмата и табуата?
„Луѓето природно развиваат страв од непознатото, а токму тука структурираното сексуално образование има клучна улога. Кога младите добиваат точни, јасни и научно засновани информации, тие стекнуваат сигурност, разбирање и способност подобро да ги предвидат и разберат промените што се поврзани со нивниот физички и емоционален развој. Ова знаење не само што ги намалува несигурностите, туку и го ослабува влијанието на митовите и традиционалните толкувања, кои често се основа на стигматизацијата. Организираното сексуално образование создава средина во која телото и сексуалноста не се третираат со срам, туку со нормалност и почит, овозможувајќи безбеден простор за прашања и отворен дијалог. На овој начин, образованието не само што информира, туку и ја трансформира културната перцепција кон овие теми.“
Дали наставниците и родителите треба поотворено да зборуваат за овие прашања?
„Не само што треба, туку тоа е и морална, родителска и општествена обврска. И наставниците и родителите имаат клучна улога во отвореното и одговорно разговарање за сексуалниот развој и однесување на адолесцентите. Наставниците имаат професионална одговорност да ги едуцираат младите користејќи научно засновани информации и создавајќи безбедна средина за прашања и дискусии. Од друга страна, родителите се соочуваат со предизвикот да ги надминат табуата и стереотипите со кои и самите пораснале, со цел да им помогнат на своите деца одговорно да го разберат телото, емоциите и сексуалното здравје.“
Дали воведувањето на сексуално образование би придонело за намалување на родово базираното насилство?
„Секако. Структурираното сексуално образование им овозможува на адолесцентите да стекнат точни знаења за телото, здравите односи и личните граници, што им помага навреме да ги препознаат и избегнат злоупотребувачките ситуации. Ова образование развива комуникациски вештини, меѓусебна почит и свесност за последиците од ризичното однесување, како и способност за поставување јасни граници и донесување информирани одлуки, што директно придонесува кон превенција и намалување на родово базираното насилство.“
Инаку, во училиштата во Северна Македонија сè уште не постои посебен предмет за сексуално образование. Иако во минатото беа направени обиди за воведување на сеопфатно сексуално образование како изборен предмет и беа реализирани пилот-програми во неколку училишта, оваа содржина сè уште не е вклучена во редовните наставни програми и не е системски достапна за сите ученици.
